Sovet Vaxtı ölkəmizdə elm və təhsilin səviyyəsi bu günlə müqayisədə xeyli yüksək idi.
Çünki, elm və təhsilimiz böyük bir ölkənin elm və təhsilinin tərkib hissə kimi formalaşmış və inkişaf edirdi. O dövrdə bu yönlü bütün islahatlar tanınmış mütəxəssislər tərəfindən Moskvanın böyük elmi mərkəzlərində layihələnir, icrasına nəzarət edilirdi. Maliyyələşməsi normal səviyyədə təmin edilirdi. Elm və təhsilimiz böyük ölkənin elm və təhsilinin tərkib hissəsi kimi də idarə edilirdi. Strateji planlama da mərkəzdə hazırlanırdı. Biz sadəcə icraçı idik, sonda da illik və 5 illik hesabat verirdik. Sanki, olduğumuz vaqon bir eşalonun tərkibində, güclü lokomotivin təsiri ilə irəliləyirdi. Müstəqillik illərində bu vaqon eşalondan ayrıldı. Özümüz lokomotiv tapmalı, istiqamət müəyyən etməli, öz yeni yolumuzu salmalı idik. Artıq bizim elm və təhsil böyük dövlətin tərkibində yox, kiçik suveren dövlətin elm və təhsili kimi fəaliyyət göstərməli idi. İndi pioritetlər dəyişməli idi.
Amma sanki, kompassız idik. Artıq elmin və təhsilin konsepsiyası, strategiyası tam fərqli formatda hazırlanmalı idi. Necə ki, iqtisadiyyatımız ittifaq iqtisadiyyatından ayrılıb, müstəqil dövlətin iqtisadiyyatı kimi formalaşmalı və inkişaf etməli idi, eləcə də elm və təhsilimiz müstəqil formalaşmalı və inkişaf etməli idi. Bunun üçün ölkədə yeni formalaşan iqtisadi mühitdə elmin rolu, məqsədi, prioritetləri konkretləşməli, müvafiq struktur formalaşmalı idi. Elm bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğunlaşmalı idi. Amma elmin strukturu sovet dönəmində olduğu kimi qaldı. Bir birinə çox yaxın fəaliyyət sahəsi olan elmi institutlar AMEA-da öz işini davam etdirirdilər, yəni, AMEA-da çox az dəyişiklik edildi. Sanki, elmimiz planlı sovet iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərir. Hələ bu gün də akademik elmimiz iqtisadiyyata tam inteqrasiya oluna bilməyıb. Elmi işlərə iqtisadiyyat sektorundan sifarişlər gəlmir, biznes elmə dəstək vermir.
Ümid yalnız büdcəyə qalıb. Çox sonralar (müstəqilliyin 18-ci ilində) qəbul edilmiş elmin inkişaf strategiyası da bu məsələləri kifayət qədər konkretləşdirə, dönüş yarada bilmədi. İllər ərzində elmin maliyyələşməsi çox zəif (normadan 10 dəfə az) aparıldı. Bu gün gec də olsa, bu məsələlərə yenidən baxılmalı, elmin ölkə iqtisadiyyatının elmi təminatına çevrilməsinə şərait yaradılmalıdır. Biliyə əsaslanan iqtisadiyyat dövründə bu daha da aktuallaşır.
Biz heç təhsilimizi də təəssüf ki, bu 30 ildə formalaşdıra bilmədik. Müstəqil ölkənin elm və təhsili onun milli təhlükəsizliyinin mühüm amili olduğu halda, bunun məsuliyyətini elm və təhsildə rəhbər vəzifə tutanlar lazımı səvlyyədə qiymətləndirə bilmədilər. Normal, uzun illər ərzində özünü yaxşı tərəfdən göstərən, öz dövrünün mütərəqqi təhsil sistemini dağıtdıq, yerində nə qurmaq istədiyimizi bilmədik, heç bu gün də bunu dəqiq bilmirik.
Akademik Kolmoqorov kimi alimin illərlə sınaqdan çıxmış riyaziyyat dərsliklərini məktəbdən çıxarıb, məktəb riyaziyyatına az bələd olan müəlliflərin çiy və normal sınaqdan çıxmayan dərsliklərini məktəbə gətirdik.
Sovet vaxtı belə, biz müstəqil surətdə təhsil islahatı aparmağa qadir olmadığımız halda (təcrübə və resurs çatışmazlığı v.s. səbəblərdən), müstəqillik illərində heç bir hazırlıq işləri aparmadan, səviyyəli komandalar yaratmadan bu ağır yükün altına girdik.
Ali təhsildə də xeyli problemlərimiz var. Nə Boloniya prosesində, nə təhsilin rəqəmsallaşmasında, nə distant təhsilin yaradılmasında, nə təhsilimiz üçün yeni olan magistratura pilləsində, nə TƏDQİQAT UNİVERSİTETLƏRİ yaratmaq istiqamətində ciddi nailiyyətimiz olmadı.
Bütün bu məsələlər çox dərin təhlil və planlama tələb edir. Bu məqsədlə vaxt itirmədən yüksək səviyyəli peşəkarların iştirakı ilə komissiyalar yaradılmalı və konkret işlər görülməlidir. Bəlkə də hələ gec deyil.
İlham Əhmədov, dosent, təhsil eksperti.