BREST QALASININ QƏHRAMANLIQ DOLU MÜDAFİƏSİNDƏ CANLARINI QURBAN VERMİŞ İGİD HƏMYERLİLƏRİMİZƏ HƏSR OLUNUR.
Qəhramanlıq hansı dövrdə və hansı şəraitdə göstərilirsə göstərilsin o, mahiyyətcə elə ən ali və nəcib hərəkət olaraq qalacaqdır.Tarixin bütün səhifələri bu növlü, lakin müxtəlif şərait və məkanda baş vermiş qəhramanlıqlarla doludur.Bu, ibrət götürmək ücün şanlı səhifələrdir.
1941-ci il iyun ayının 22-də müharibə elan etmədən Sovet torpağına soxulmuş faşist qoşunları elə ilk gündən müxtəlif millətlərin təmsilçiləri olan sovet əsgərlərinin müqavimətinə rast gəldilər. Böyük Vətən müharibəsinin elə ilk anlarında Brest qalasında başlanan qəhramanlıqla dolu bu mübarizə minlərlə naməlum və məlum əfsanəvi əsgəri rəşadətə və şücaətə təkan verdi.
II Dünya müharibəsinin qəhramanlarının heç də hamısı yaddaşlarda qalmayıb.Onların çoxu adsız həlak olub.Tarixdə onlar naməlum əsgər adlandırılırlar. Bir çox hissəsi isə təvazökarlıqdan göstərdiyi şücaətlər haqqında danışmamış, əsgəri rəşadət tarixçələrini adi əsgər borcu sanmışdır. Lakin, müəyyən hissəsi sonralar xatirələrdə yenidən canlanmış və onların göstərdiyi şücaətlər insanlara bəlli olmuşdur.
Brest qalasında gedən döyüşlərdə çoxmillətli döyüşçülərin göstərdiyi qəhrəmanlıq artıq tarixə düşmüşdür. Bu döyüşçülərın arasında Azərbaycanın igid oğullarının göstərdiyi əsgəri rəşadət və şücaət xüsusi yer tutur.
MÜHARİBƏNİN BAŞLANDIĞI GÜN
Faşist artilleriyasının birinci yaylım atəşi guruldayan zaman Brest qalası sakit, şirin yuxuda idi.Təkcə, çayın sahilindəki kolların arasında uzanmış sərhəd gözətçiləri və qalanın həyətindəki gecə növbətçiləri hələ qaranlıq olan səmanın qərb tərəfində parlaq bir alov görüb getdikcə yüksələn qəribə bir fit səsi eşitdilər. Bir an sonra yüzlərlə mərmi və minanın partlayış gurultuları torpağı titrətdi.
Bu, dəhşətli bir mənzərə idi. Şirin xəyallar içində yuxuya getmiş döyüşçü və komandirlər qəflətən odla ölüm içərisində yuxudan dik atılıb oyandılar.Onların çoxusu özlərinə gəlmyə macal tapmamış, ətrafda nələr baş verdiyini dərk etmədən, elə ilk saniyələrdəcə həlak oldular.
Partlayışların parıltılı alovunun deşib keçdiyi qalın tüstü və toz örtüyü qalanı bütünlüklə bürüdü. Evlər uçur və yanır, insanlar alov içərisində, xarabalar altında həlak olurdular. Qalanın şimal hissəsində komanda heyətinə məxsus evlərin və mərkəzi adadakı sərhəd komendaturası binası yanında ağlını itirmiş yarıçılpaq uşaqlı qadınlar çığıraraq həyətdə vurnuxur, mərmi qəlpələri ilə yaralanıb yıxılırdılar. Kazarmalarda qana boyanmış taxtaların üstündə yaralılar inildıyir, silahlı və silahsız döyüşçülər arasıkəsilməz, getdikcə artan artilleriya atəşi və bombardmandan sığınacaq axtararaq ,tələsik pilləkənlərlə aşağıya ,zirzəmilərə qaçırdılar.
Bu qarışıqlıq kazarmalarda komandirlərin olmaması ucbatından daha da artırdı.Şənbə və bazar günlərini komandirlər öz ailələri ilə keçirirdi, döyüşçülərlə yalnız bir neçə yüksək rütbəli zabitlər, serjant və starşinalar qalmışdı. Düşmən qəfil hücumun bütün üstünlüklərindən istifadə etməyə tələsirdi. Sol sahil kolluqlarındakı toplar hələ atəşi davam etdirir, 45-ci piyada diviziyasının qabaqcıl hücumçu – avtomatçı dəstələri isə artıq rezin qayıq və pantonlarla Buq çayını keçib Brest qalasına – Qərb və Cənub adalarına soxulurdular.
Rəsmi sənədlərdə Brest qalasının müharibənin ilk dəqiqələrində qarşılaşdığı vəziyyət belə təsvir olunur. Qala müdafiəçiləri müharibənin amansız, ağlasığmaz qəddarlığı ilə üz-üzə, demək olar ki, əliyalın qalmışdı. Lakin qalanın müxtəlif yerlərində müdafiə ocaqları yarandı və əsgərlər azsaylı komandirlərin rəhbərliyi altında hücum edən düşmən qoşunlarına qarşı son damla qanınadək mübarizəyə başladı. Xolm darvazası adlanan yerdə belə müdafiə ocaqlarının birinə polk komisarı Yefim Fomin başçılıq edirdi və bu dəstənin üzvlərinin böyük hissəsini azərbaycanlı döyüşçülər təşkil edirdi.
Alman topları hələ də qalanı atəşə tutur, alman təyyarələri havadan müdafiə ocaqlarını sıradan çıxarır,düşmən piyadaları bütün sahələrdə hücumunu davam etdirirdi. Ardı-arası kəsilməyən bombardmanlardan sonra, düşmən orada bir canlının belə qalmadığını düşünürdü. Amma bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra pulemyot və tüfəng şaqqıltıları yenidən eşidilirdi. Almanlar top və minaatanlarla iyunun 30-dək qalanı döyəclədilər…
Komisar Fominin bacarıqlı rəhbərliyi ilə dəstə müdafiəni rəşadətlə davam etdirirdi. Onun Xolm darvazası yanında müdafiə mövqeyi tutmuş dəstəsində onlarla azərbaycanlı qəhrəmancasına vuruşurdu. Onlardan biri də əslən Gədəbəyin Çaldaş kəndindən olan Xəlil Haqverdiyev idi.Onun qəhrəmanlığı “Hünər” kitabında geniş təsvir olunur. O, qalanın müdafiəsində misilsiz rəşadət göstərmiş, adı qalanın döyüş tarixinə düşmüş yeganə azərbaycanlılardan biridir. Brest qalasında onun məzarı üstündə memorial lövhə qoyulmuşdur.
-“Xəlil Haqverdiyev və yoldaşları sahildə əlverişli mövqe tutub faşistlərin körpüyə doğru hərəkətini mətinliklə saxlayırdılar.Uzaqdan düşmən tankları göründü, arxalarınca da çoxlu piyada gəlirdi.Tanklardan biri irəli çıxıb almanların hücumunu surətləndirdi. Komisar Fominin “geriyə” əmrindən sonra döyüşçülər ara-sıra atəş açmaqla körpüyə tərəf süründülər.Tankdakılar pulemyotdan atəş açır,igid əsgərləri biçib-tökürdülər.Xəlil ən yaxşı döyüşçülərin həlak olduqlarını görüb qəzəblənirdi. O, fikirləşib əlverişli yer axtarırdı. Muxavetsin sahil qayalığını seçdi və sürünüb orada gizləndi.Tank bərabərinə çataçatda Xəlil əlindəki qumbaranı onun tırtılı altına atdı.Partlayış zərbəsindən tank yerində silkələnib dayandı, sonra alovlanıb yanmağa başladı.Tankçilar xilas olmaq üçün qüllədən çıxanda igid eloğlumuz ikinci qumbaranı düz onların üstünə tulladı.
Geriyə çəkilən Haqverdiyev körpünün faşistlər tərəfindən tutulduğunu gördü.İkinci tank döyüşçülərimiz üzərinə od yağdırır,onları biçib tökürdü. Xəlilin qəfildən tankın iki addımlığında görünməsi faşistləri çaş-baş saldı. Bircə anda tank irəli sıçradı və elə onda da dəhşətli gurultu qopdu.Xalqımızın məğrur oğlu Xəlil Həmzə oğlu Haqverdiyev düşmənə ölüm töhfəsini öz əlləri ilə “bəxş etməyi” üstün tutdu.” – Məmməd Kazım özünün “Hünər” kitabında onun qəhrəmancasına həlak olduğu anları belə təsvir edir.
Qalanın müdafiəsində azərbaycanlı döyüşçülər komisar Fominin ən sədaqətli və yaxın silahdaşları olmuş və həmin dəstənin özəyini təşkil etmişlər. –“Qala divarlarının yaxınlığında münasib yer seçmiş Nəbi Məmişov pulemyotla düşmənin qarşısını saxlayır, müdafiəçilərin qalaya çəkilmələrinə şərait yaradırdı. Necə oldusa pulemyot susdu. Ənvər Mansurov dostunun torpağa düşmüş başını qaldıranda onun üzünü qan içində gördü.Tez pulemyotun arxasına keçdi.Bütün nifrət və qəzəbi ilə pulemyotun tətiyini basdı.
-Al,alçaq,bu Xəlilin payı,bu Nəbinin payı,bu Qaçayın payı… Haradansa Allahverdi İmanov da özünü çatdırdı. Pulemyotun üstünə düşüb partlayan top mərmisi onun sözünü eşidilməz etdi.Top mərmisi Ənvərlə,Allahverdi ilə yanaşı onlarca digər gənc ömrünün də şirin ahəngini kəsdi.”-kitabda qeyd edilir.
Bu mübarizədə komissar Yefim Fomin ayağından yüngül yara alsa da,qalaya sağ-salamat qayıtdı. Həmyerlilərimizdən Mixail Rudanovski, Dadaş Dadaşov, Xəlil Məmmədov, Qəmbər Teymurov,Aslan Qafarov,Musa İsmayılov,Muxtar Məmmədov və başqaları döyüş meydanından özlərilə xeyli silah gətirmişdilər.Qənimət hitlerçilərdən alınmışdı.
Almanlar böyük dəstələrlə körpüdən keçməyə başlamışdılar. Komissar narahatlıqla Dadaşovu çağırıb dedi:
-Serjant,körpünü partlatmaq lazımdır.
Nəqliyyat rotasının əsgəri Aslan Qafarov yaxında olduğundan verilən tapşırığı eşitdi.
-Parkın qarşısında yararsız bir top var,bəlkə işə yarayar -dedi. 3-4 dəqiqə keçməmiş topu uçulmuş qala divarı yaxınında atəşə hazırladılar.Cəmi 3 mərmi vardı. Birinci və ikinci atəşlə hədəfi vurmaq mümkün olmadı.Üçüncü atəşdə körpü taxta və metal parçalarına dönüb, havaya sovruldu. Körpü ilə birlikdə neçə-neçə hitlerçi də həyata həmişəlik vida dedi.
Müdafiənin doqquzuncu günü isə vəziyyət tamamilə dəyişdi. Düşmən aviasiya ilə qalanı ağır tonnajlı bomba ilə atəşə tutdu.Şiddətli artilleriya atəşlərindən sonra faşistlər onsuz da sayı və qüvvələri tükənməkdə olan qala müdafiəçilərinin üzərinə hücuma keçdilər.Komisar Fomin başda olmaqla onlarca qəhrəman yaralı vəziyyətdə düşmənin əlinə keçdi.Onların içərisində Muxtar Qədirov,cəsur döyüşçü Xəlil Məmmədov, Alay Quluyev və başqaları da vardı.
Brest qarnizonunda taleyi bu günədək müəmmalı qalan yüzlərlə döyüşçülər var. Muzeydəki arxiv sənədləri, yazılı xatirələr onların bir çoxlarının hətta əsirlik şəraitində də özlərini mərd və dəyanətli apardıqlarından xəbər verir. Belə igidlərdən biri də Gədəbəy rayonunun Rəsullu kəndindən əsgəri xidmətə getmiş müəllim Xəlil Məmmədov idi. Əsirlərin dindirildiyi vaxt o bir nəfər satqının komisar Yefim Moiseyeviç Fomini ələ verdiyini görür.Faşist zabiti bayıra çıxan kimi Xəlil satqının üzərinə atılır və boğazından yapışıb boğur. Bu əhvalat “Brest qalası” bədii filmində də əks olunmuşdur. Heyf ki, “Brest qalası” kitabının müəllifi S.S.Smirnov öz kitabında bu əsgərin kimliyi haqqında bir söz deməmiş, qəhrəmanın adı naməlum qalmışdır. Ümumiyyətlə, sanki bu kitabda azərbaycanlıların adının çəkilməsinə veto qoyulmuşdur. Daniyal Abdullayevdən başqa Brest qalasının qəhrəmanlıqla dolu müdafiəsində canlarından keçmiş və ya sadəcə igidliklə vuruşmuş bir azərbaycanlının adı belə çəkilmir. Biz bu məlumatlarla yalnız sevimli jurnalist, sovetlət dönəmində milli televiziyada “Hünər” verilişinin aparıcısı olmuş Məmməd Kazımın eyni adlı əsərindən tanış ola bilirik. Onu da diqqətinizə çatdıraq ki, bu qeydlər rəsmi sayıla bilər və sovetlər dönəmində nəşr olunmuş kitabdandır.
Brest qalasında, Xolm darvazalarından bir qədər aralıda kazarmanın güllələrlə dəlmə-deşik edilmiş divarına mərmər lövhə vurulmuşdur.Lövhədə polk komisarı Yefim Fominin burada hitlerçi cəlladların əlindən ölümü cəsarətlə qarşıladığı yazılmışdır.
Əzablı əsirlik həyatının iradəsini qıra bilmədiyi bakılı həkim Muxtar Qədirov Byala-Podlyaska düşərgəsində neçə-neçə yaralını və xəstəni yenidən həyata qaytarmışdı.
Eloğlularımızdan bir neçəsi də müharibə faciələrinin təlatümlü dalğalarından xilas olub doğma yuvalarına qayıda bilmişdilər.
Müdafiənin sonuncu günü Daniyal Abdullayevlə Boris Mixaylovski həmin dəhşətli gecədə yaralı vəziyyətdə çayda xeyli üzürlər.Faşistlərin tələblərinə baxmayaraq təslim olmaq istəmirlər. Axır hitlerçilər özlərini suya salıb üstlərinə tökülüşür, onları əsir alırlar.
Gədəbəyin Novosaratovka kəndindən hərbi xidmətə gedən Boris Mixaylovski Minsk yaxınlığında qatardan düşüb qaçır və partizanlara qoşulur.1943-cü ildə döyüşdə həlak olur.
Müharibədən sonra Daniyal Abdullayev Balakən rayonunda, Alay Əliyevlə, Musa Əliyev isə Gədəbəydə əmək həyatına qayıdırlar.
Musa Əliyev Brest ətrafında fəaliyyət göstərən ilk partizan dəstəsinin yaradıcılarından biri idi.Mixail Çernyak ilə Musa Əliyev bu dəstəni olduqca döyüşkən partizan dəstəsi kimi məşhurlaşdırmışdı.
Daniyal Abdullayev S.S.Smirnovun məşhur “Brest qalası” kitabında adı çəkilən iki azərbaycanlıdan biridir. Heyfslər ki, digər qəhrəman həmyerlilərimiz üçün bu kitabda yer ayrılmamış, hətta Mixail Çernyakın adını daşıyan dəstənin yaradıcılarından birinin Musa Əliyev olduğu və Fomini satmış qızıl əsgərin məhz azərbaycanlı Xəlil Məmmədov tərəfindən öldürüldüyü göstərilməmişdir. Halbuki, adı çəkilən hər iki hadisə kitabda öz yerini almışdır.
Müharibədən sonra dostları keçmiş silahdaşları Mixail Platonoviç Rudanovskinin Şəki rayonunun Orconikidze adına kolxozdan tez-tez sorağını alırdılar.
Sultan Əzizov da müharibədə şərəfli döyüş yolu keçdi. Kobrin,Bobruysk,Qomel,Kursk,Oryol şəhərləri uğrunda vuruşdu. Müharibəni Brandenburq darvazası qarşısında başa vuran eloğlumuz, cəbhədən qvardiya mayoru rütbəsində, bir çox orden və medallarla qayıtdı. Xalqımızın dinc quruculuq və əmək həyatında yüksək vəzifələrdə çalışan Sultan Əzizov iş yoldaşlarının dərin hörmətini, ehtiramını qazanmışdı.
Xəlil Həmzə oğlu Haqverdiyev qalanın həyətindəki mərmər lövhə üzərində əbədiyyət tapdı. 1980-ci ilin əvvələrində “Belarusfilm”in yaradıcı heyəti Azərbaycana səfər edərək qəhrəman eloğlumuz haqqında “Brest qalasının qəhrəmanları” seriyasından sənədli film çəkmişdir. Gədəbəyin Çaldaş kəndindəki doğma məktəb və rayon mərkəzindəki bir küçə Xəlil Haqverdiyevin adını daşıyır…
Ruhulla Zahidov, yazıçı-jurnalist.