… Qalanın müdafiəçilərinin tapılmasında bizə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Milli Tarix Muzeyinin əməkdaşları tərəfindən köməklik göstərildi. Beləliklə, muzeyin şöbələrindən birinin müdiri, fəlsəfə doktoru Zərifə xanım Dulaeva bizi 1962-ci ildə Bakıda “Azgosizdat” tərəfindən 40.000 tiraj tirajla nəşr olunmuş kitab ilə tanış etdi. “Mühasirədə olan Brestdə” adlı bu kitabın müəllifi respublikanın tanınmış jurnalisti, “Bakınskiy raboçiy” qəzetinin müxbiri Lev Adolfoviç Polonsky idi və qeyd etmək lazımdır ki, Brest qalasını müdafiə edən insanların axtarışı onun təşəbbüsü ilə 1958-ci ildə başlamışdı. Ona bu məsələdə əməli yardımı isə respublika gənclər təşkilatının o vaxtkı rəhbəri Nazim Məmməd oğlu Hacıyev göstərmişdi. Aydın Hacıyev öz kitabında bunu belə təsvir edir: (Nazim Hacıyev haqqında xatirələr və düşüncələr)”: – “1958-ci ilin yayı idi … Lev Adolfoviç atasının həmyerlilərimizi tapmaq, tanımaq və tanıtmaq təşəbbüsünü necə dəstəklədiyini xatırlayır. Brest qalasının əfsanəvi müdafiəsində iştirak etmiş həmyerlilərimizin yeni adlarının tapılıb ortaya çıxarılması respublikamızın vətənpərvərlərini çox sevindirmişdi. Brest qalasının müdafiəçilərinin adları sırasında İmran Mehdiyev, Boris Mixaylovski, Nabi Məmışov, habelə sağ qalanlar Andrey Kastryulin, Muxtar Qədirov və başqaları da vardı.B ütün bu işlər Levn Polonskinin “Azərnəşr” tərəfindən çap edilmiş “Mühasirəyə alınmış Brestdə” kitabında öz əksini tapmışdır. Aydın Hacıyevin xatirələri isə Bakıda, 2009-cu ildə nəşr edilmişdir.
Yarım əsrdən çox bir vaxtda unudulmuş qala qəhrəmanlarının adlarını axtarıb tapdıq və əvvəllər qeyd olunan əsgər və komandirlər haqqında daha ətraflı məlumat əldə etdik.
Belə ki, 84-cü piyada alayının hərbi həkimi Qədirovun (Kadırov) Bakıdan olduğu və Muxtar Məmməd oğlu olduğunu öyrəndik. Müharibə onu Cənubi Adadakı tibbi batalyonda öz növbətçi olduğu, vəzifə borcunu yerinə yetirərkən yaxaladı. Həmin vaxt növbətçi tibb bacısı belorusiyalı Şura Şakun idi. Atışma altında Muxtar Qədirov öz xidməti yerinə qayıtmağı bacardı və komissarı Fominə yaralıları müalicə etməyə hazır olduğunu bildirdi. Hərbi həkim, Komsorq Matevosyanın da hər iki ayağında yaralarını müalicə etdi. Çox qəribədir ki, o xatirələrində Matevosyan onu xoş sözlərlə xatırlamır. Əvəzində yüngül yara almış başına sarğı qoymağa kömək edən veterinar Ağagulyanı xatırlamağı unutmur.
Hərbi həkim Qədirov yaralı əsgərlərlə birlikdə (onların arasında bud nahiyəsindən ağır yaralanan Qəmbər Teymurov da vardı) almanlara qarşı son çıxılmaz bir əks-hücumu təşkil etdi. Bir qrup döyüşçü ilə mühasirədən çıxmağa müvəffəq oldu, ancaq artıq qaladan xaricdə yaralanmış və huşsuz vəziyyətdə əsir götürüldü.
Əvvəlcə Byala Podlyaska əsir düşərgəsində, sonra Marburqda, daha sonra hərbi əsirlər üçün Varşava hərbi lazateritində oldu. Azərbaycan mühacirləri tərəfindən həkimi azadlıq müqabilində millətçi təşkilatların birində iştirak etməyə inandırmaq cəhdi göstərildi, lakin M. Qədirov razılığ vermədi. Onlar ikinci dəfə geri qayıdanda, qəti şəkildə onlarla görüşməkdən imtina edərək, xəstələrin arasında gizləndi. Bu epizod, 2003-cü ildə Rostov-na-Donu şəhərində nəşr olunan, “Hər şey belə olmuşdur” kitabında təsvir edilmişdir. Həmin kitabda digər azərbaycanlı həkimlərdən də bəhs olunur. Müharibənin sonunda Muxtar Məmməd oğlu Qədirov vətəninə qayıdıb və kənddə rayon həkimi işləmişdir.
Siyasi rəhbər Andrey İvanoviç Kastryulin, əslən Şamaxinsk rayonunun Yurt – Çuxur kəndindəndir. Bir çox nəşrlərdə onun 84-cü piyada alayının zabiti olduğu yazılır, amma bu, doğru deyil, çünki o, 84-cü piyada alayının 120 mm-lik minaatan batareyasının siyasi təlimatçı müavini idi. A.I. Kastryulin, 24 iyunda qalanın müdafiəsi üçün ortaq bir komanda yaratmaq üçün məşhur iclasda iştirak etmişdi. Qrupun başında o da, Komissar Fominin əmri ilə mühasirəyə alınmış dəstənin qaladan çıxmaq cəhdində iştirak etdi. Əsir düşdü. Qaçdı, Slovakiyada partizan dəstəsində vuruşdu. Müharibədən sonra Bakı Pedaqoji İnstitutunu bitirib həyat yoldaşı ilə Şamaxaya qayıdıb, kənd məktəbində müəllim işini davam etdirdi. Brest qalasının müdafiəsi zamanı göstərilən qəhrəmanlığa görə Andrey İvanoviç Qırmızı Ulduz ordeni ilə təltif edilmişdir.
Əslən Şəmkir rayonunun Kiçik Qaramurad Dərya kəndindən olan qızıl əsgər Xəlil Məmmədov (Başqa mənbədə Gədəbəyin Kiçik Qaramurad kəndinin adı çəkilir) 84-cü Piyada Alayının 76 mm-lik arteleriya batareyasında xidmət etmişdir. Qala müdafiəçilərinin biri olmuş, nasistlərə qarşı süngü hücumlarında iştirak etmişdi. Müdafiə döyüşlərindən birində, iyunun 30-da almanlar tərəfindən əsir götürülmüş və artıq əsirlikdə, faşistlərə komissar Yefim Fomini nişan vermiş xaini öz əlləri ilə boğub öldürmüşdür.
Qızıl əsgər Allahverdi Ələkbər oğlu İmanov 333-cü Piyada alayının musiqiçisi idi. 1939-cu ilin dekabrında Bakıdan Qızıl Ordu sıralarına çağırılmışdı.
Qızıl əsgər Səfərov İbrahim Şirəli oğlu 1910-cu ildə Neftçala rayonunun Aşağı Qaramanlı kəndində anadan olmuşdu. 1939-cu ilin dekabrında əsgər getmişdi, 333-cü Piyada alayının musiqi vzvodunun əsgəri idi. İmanov və Səfərov düşmən hücumlarının dəf edilməsində və nasistlərlə çoxsaylı əlbəyaxa döyüşlərdə iştirak etmişlər. Almanlar tərəfindən məhv edilən hərbi mağazadan yaralılara, qadınlara və uşaqlara yemək daşıyıb verirdilər. Allahverdi, serjant Belarusiyalı Vasili ilə birlikdə, baş leytenant Potapovun əmri ilə mühasirədən çıxmaq üçün almanların mövqelərindəki zəif nöqtəni müəyyənləşdirmək üçün kəşfiyyat işində iştirak etdi. Bu reydlərin birində Vasili öldürüldü. Maraqlıdır ki, Petya Klypa öz xatirələrinin heç birində 333-cü Piyada Alayının musiqi vzvodundakı böyük yoldaşlarının adını çəkməyib. Allahverdinin özü, iyunun 30-da baş leytenant Potapovun komandanlığı altındakı qrupla mühasirədən çıxmağı bacardı, lakin artıq qaladan kənarda, Brest bölgəsində faşistlər tərəfindən tutuldu. Döyüş zamanı İ.Səfərov da tutulub, əsir götürüldü. Müharibədən sonra A. İmanov və İ.Səfərov vətənlərinə qayıtdılar.
Serjant İ. Dadaşov, alay komissarı Fomin başçılığı ilə, düşmənin hücumunu dəf etmək və qala ərazisinə girən növbəti alman dəstələriinin məhv edilməsində iştirak etmişdi. Bir qrup döyüşçü ilə nasistlər tərəfindən tutulan 84-cü Piyada alayının klubuna hücum edənlər sırasında olmuş, 135-ci vermaxt piyada alayının bölmələrinin sonrakı ləğvində yaxından iştirak etmişdi. Dadaşov 23 iyun tarixində zirehli maşınların reydində birbaşa iştirak etmişdi və qabaqda gedən zirehli maşının qüllə pulemyotu arxasında durmuşdu (L. A. Polonskinin “Mühasirədəki Brestdə” kitabının materialları və “333-cü Piyada alayı” mövzusundan istifadə edilmişdir) .
Ancaq bu hücumda, maşının içərisində gizlənmiş erməni Matevosyan, öz xatirələrində onun haqqında nəsə heç bir şeyi xatırlamır… İyunun 23-də Dadaşov, sağ qalan silahdan və qalan üç mərmidən istifadə edərək, körpünü partlatdı və düşmənin hücumunu qarşısını aldı və bununla da dəstəyə verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsinə kömək etdi. O, komissar Fominin əmri ilə Üç arkalı darvazaya edilən hücumda da iştirak etdi. Serjant İ. Dadaşov 28 iyun 1941-ci ildə qalanın zirzəmilərinə sığınan yaralı döyüşçülər, qadınlar və uşaqlar üçün su çıxararkən Muxavets çayının sahilində həlak oldu. (Truxin P.P. “Unudulmuş Alay”. Truxinin 84-cü alayındakı döyüş yoldaşları və “Savaş” hərbi – vətənpərvərlik saytı).
Yevlaxdan hərbi xidmətə çağırılan serjant İmran Mehdiyev 84-cü piyada alayının 3-cü batalyonunda xidmət edib. Almanlara qarşı dəfələrlə əks-hücumlarda iştirak etmişdir. 1941-ci ilin iyun ayının 23-də Sablin ilə birlikdə zirzəmi üzərində bayrağı o qaldırmışdı. Mühasirədən çıxmaq məqsədi ilə almanların mövqelərindəki zəif cəhətləri müəyyən etmək üçün o və digər döyüşçülər Muxovets çayının dibi ilə o biri tərəfdə kəşfiyyat işlərində iştirak etmişdi. Mühasirədən çıxmağa çalışarkən Komisar Fominin təşkil etdiyi hücumda siyasi rəhbər Semyon Xnıkinin qrupunda iştirak etmişdi. 27 iyun 1941-ci ildə həlak olub. İmran Mehdiyevin son sözləri belə oldu: “Kastryulin, yadında saxlaa, Yevlaxdanam mən …”. O,Andrey İvanoviç Kastryulin tərəfindən qəbristanlığın həyətində dəfn edilib. Bu qalada ikinci rəsmi dəfn idi, birincisi, iyunun 22-də Qızıl əsgər Xəlil Haqverdiyev idi.
Qırmızı Ordunun komandanlığına açıq bir radio mesajı ilə yayımlanan əfsanəvi radio operatorunun adı da məlum oldu. Mətni olduğu kimi veririk: “Mən bir qalayam … Mən bir qalayam …” – radio operatoru deyirdi, – “döyüşürük, kifayət qədər silahımız var, itkilərimiz azdır. Təlimatları gözləyirik…” Bu müraciətə belə də cavab alınmadı.
B.N. Mixaylovski, komissar Y.Fominin təşəbbüsü ilə 24 iyunda vahid müdafiə komandanlığının yaradılması ilə bağlı məşhur iclasın iştirakçılarından biri idi. İştirakçılarının tam siyahısı budur: alay komissarı Fomin, kapitan İvan Nikolaeviç Zubaçev, baş leytenant Semenenko, baş leytenant Potapov, leytenant Vinogradov (zirzəmi penceresinde karandaşla dayanır, əmrin mətnini diktəsi altında yazır), sərhədçi leytenant Andrey Kijevatov, Skripkov, Xnıkin, Andrey Kastryulin, baş leytenant Ananiashvili, starşina Boris Mixailovski, siyasi kəşfiyyat zabiti. 30 iyun tarixinədək Boris həmişə komissar Fominin yanında idi, əslində onun ən yaxın köməkçisi və məsləhətçisi idi. Alman pulemyotçuları tərəfindən 30 iyun tarixində həlak olduğu düşünülürdü, amma əslində, geri dönərkən yolda bombardmana düşmüşdü. Bu vaxt Samvel Matevosyan, 24 İyunun səhəri, hər iki ayağından yaralı halda qazamatın zirzəmisində yaralıların arasında idi. Mixaylovskinin bir dostu, 1963-cü ildə Minskdə nəşr olunan “Qəhrəmanlıq Müdafiəsi” kitabındakı xatirələrində, Mixaylovskinin 22 iyun 1941-ci il tarixində almanlarla əlbəyaxa döyüş zamanı öldüyünü bildirir.
Sonra Tiraspol darvazasından qalaya girən nasist hücumçu dəstəsi, zərbələr altında ikiyə bölündü və 84-cü Piyada Alayının kazarmalarından adlayaraq, starşina Boris Mixaylovskinin komandanlığı altında rabitə rotası tərəfindən məhv edildi. Hücumda rabitə rotasının siyasi rəhbərinin köməkçisi Aleksey Korobov da iştirak edirdi. Almanların bu ilk məğlubiyyəti əsassız olaraq Matevosyana aid edilib. Yeri gəlmişkən, göstərilən vaxtda Komissar Fominin komandanlığı altında 84-cü Piyada alayının bir qrup döyüşçüsü artıq Ağ Sarayda idi, onların arasında Komsomol Matevosyan da vardı. Mixailovskinin rabitəçiləri sağ qalan radio stansiyaları ilə birlikdə, almanların ilk kolonunun məğlubiyyətindən sonra onlara qoşuldular. Boris Fominə Alman dəstəsinin məğlubiyyətinin nəticələri və xilas edilmiş radiostansiyalar barədə hərtərəfli məlumat verdi. Ətraflı bir yoxlama ilə yalnız birinin işə yararlı olduğu ortaya çıxdı. Komisar, starşinaya radio ilə daha yüksək komandanlıqla əlaqə qurmağı tapşırdı. Sonralar nəşr olunan kitablarda bu faktlar sadəcə təhrif olunub.
İyunun 30-da komisar Y.Fomin ağır artelleriyanın atəşi nəticəsində yaralı halda almanlar tərəfindən əsir götürüldü və 84-cü atıcı alayının kazarmaları qarşısında güllələndi. Elə həmin gün ağır yaralanmış Boris Mixaylovski də almanlar tərəfindən götürülmüşdü. Sonra əsirlikdən qaçdı və S.Orjonikidze adına partizan dəstəsini yaratdı. Sonra o, Pinsk birləşməsinin Suvorov adına partizan dəstəsinin komissarı oldu. 1943-cü ildə dəstənin qərargahına soxulan Ukrayna millətçiləri tərəfindən xaincəsinə öldürüldü. Boris Nikolayeviç Mixaylovski ölümündən sonra Qırmızı Ulduz ordeni və “1-ci dərəcəli Vətən müharibəsi partizanı” medalı ilə təltif edilmişdir.
Boris Nikolaeviç, Krasnodar diyarının Popoviçevskaya stanitsasından idi. Gədəbəyin orta məktəblərinin birində dərs deyib. 20 dekabr 1939-cu ildə Gədəbəy rayonundan Qızıl Ordu sıralarına çağırılıb. 1912-ci ildə anadan olub. Tarixçi – tədqiqatçı Rostislav Əliyev, görünür, L.A. Polonskinin kitabında göstərilən faktlarla da tanış deyildi və əsərlərində iyunun 22-də səhər almanlara ilk zərbə əmrinin Matevosyana aid olduğu bu əfsanədən istifadə etmişdi.
“Mühasirədə olan Brestdə” kitabı, sağ qalan müdafiəçilərin xatirələri əsasında və saxtakarlıqlar olmadan hazırlanmış və müdafiə qəhrəmanlarından birinin – Şamaxı vətəndaşı Andrey İvanoviç Kastryulinin gündəlik qeydləri əsasında yazılmışdır. Belə bir gündəliyin olması barədə fikiri müəllif özü yazdığı kitabda dəfələrlə oxucuların diqqətinə çatdırır.
Qızıl əsgər Qaraşov haqqında. Almanlar kazarmanın otaqlarına soxulmağa can atandaə düşmən əsgərləri məhv edildi, qismən çıxışa doğru qovuldu. Qaraşov yaxın məsafədən əlindəki yüngül pulemyotdan atəş açaraq almanları geri çəkilməyə məcbur etdi. Bu döyüşdə Qaraşov ayağından ağır yaralandı, əsas arteriya zədələndi. Almanların növbəti hücumu zamanı o, hərbi həkim Muxtar Qədirovu ona çiynini söykəyərək hücuma aparmağa məcbur etdi. Digər tərəfdən başqa bir əsgər də Qədirovun çiyninə söykəndi. Beləliklə, əllərindəki silahlarla çıxışa doğru hücuma getdilər. Ayağa dura bilməyən əsgərlər də silahlarını hücuma gedənlərə verdi. Bu, mühasirəyə alınan əsgərlərin ümidsiz bir əks-hücum idi. 28 iyunda Qızıl əsgər Qaraşev həlak oldu.
Serjant Qarayevin Nuxadan (Şəki) olduğu, ordudan əvvəl çoban işlədiyi, 84-cü Piyada alayının 3-cü batalyonunda xidmət etdiyi məlumdur. Nasistlərin hücumlarının dəf edilməsində, almanlarla əlbəyaxa döyüşlərdə fəal iştirak edib. Bu döyüşlərdən birində serjant N. Tarasovu olümdən xilas edib. Nədənsə, Tarasov “Qəhrəmanlıq müdafiəsi” kitabında nəşr olunan xatirələrində (Minsk, 1963) 1930-cu ildə eyni vaxtda əsgəri xidmətə çağırıldığı döyüş dostu barədə bunları unudub. Serjant Qarayev Muxovets çayından su götürərkən həlak olub.
Almanlar ilə döyüşlərdə mühəndis batalyonunun veterinar-texniki işçisi qızıl əsgər Qəmbər Teymurov da iştirak etmişdir. Həyatını təhlükə altına atan Qəmbər, yanan anbardan 5 qutu döyüş sursatı götürərək, əllərini yandırmışdı. Daha sonra bu epizod zirehli maşınları sursatla yükləyərkən Matevosyana aid edildi. Beləliklə, bu iş, başqasının, erməni Samvel Matevosyanın adına yazılaraq, S. S. Smirnovun “Brest qalası” kitabında təsvir edilmişdir. Gecələrin birində o, damdakı alman təxribatçıları ilə döyüşə atıldı. Onlar partlayıcı maddələri bacalara atır və ardınca yanan fitilləri tullayırdılar. Teymurov bir bu zaman bir almanı məhv etdi, digərini isə ələ keçirməklə başqa bir partlayışın qarşısını aldı. Əsiri təhvil verərək, dindirilmənin nəticələrini öyrənmədən, nasistlərin daha bir hücumunun qarşısını almaq üçün hücuma atıldı. Qəmbər “Maksim” pulemyotundan atəş açaraq düşmənin qarşısını almağa kömək etdi. Elə burada, pulemyotun arxasında da həlak oldu. Alman təxribatçılarının bu ölüm faktını Rostislav Əliyevin istinad etdiyi Alman mənbələri də təsdiqləyir. (Almanlar rus və erməni tarixçilərindən daha insaflı mənbədir).
Kitabda müharibədən əvvəl Zəngəzurun Yuxarı Giratax məktəbində işləyən, 84-cü Piyada alayının 3-cü batalyonundan olan Qızıl əsgər Nəbi Məmməd oğlu Məmışevin adı da yer alıb. Onun üçün müharibə qalanın kimyəvi şəhərcik adlanan hissəsində başladı və daha sonra o, komisar Fomin qrupundakı həmkarları ilə yan-yana döyüşdü.
Qızıl əsgər Aleksey Korobov haqqında isə rabitə rotasının siyasi təlimatçısının köməkçisi olduğu məlumdur. Rabitə rotasının tərkibində, rotanın komandiri Boris Mixaylovskinin komandanlığı altında 22 iyun 1941-ci ildə səhər saat 5 radələrində qalanın ərazisinə girən alman kolonunun məhv edilməsində iştirak edib. Bu, qala müdafiəçilərinin ilk əks-hücumu və nasistlərin ilk məğlubiyyəti idi. Gələcəkdə Korobov alman hücumlarının dəfələrlə dəf edilməsində, o cümlədən əlbəyaxa süngü döyüşlərində iştirak etdi. Müharibə qurtardıqdan sonra Aleksey vətəni Azərbaycana qayıtdı.
Qızıl əsgər Yusif Atakişiyev, G. Qaffarov kimi, nasistlərə qarşı döyüşlərdə qəhrəmancasına iştirak etmişdir. Milli Tarix Muzeyində Yusif Atakişiyevin yaxınlarına göndərdiyi məktubun orijinalı qorunub saxlanılır.
Semen Xnıkin – siyasi rəhbər idi. İyunun 24-də qalanın birgə müdafiə komandanlığının yaradılması ilə bağlı iclasda iştirak etmişdir. Fominin əmri ilə mühasirədən çıxmağa çalışan qrupa rəhbərlik etmişdi. Bu əməliyyatda uğursuz bir cəhd nəticəsində qrup döyüşçülərin yarısından çoxunu itirdi. Sağ qalan Qızıl Ordu əsgərləri arasında Semyon əvvəlki müdafiə mövqeyinə qayıtdı və hərbi vəzifəsini sonadək yerinə yetirdi.
Qızıl əsgər Aslan Qafarov 84-cü Piyada Alayının nəqliyyat rotasında xidmət etmişdir. Aslanın təşəbbüsü sayəsində hərbi təlimlərdə iştirak etmək üçün müharibə ərəfəsində Brestə gələn bir bölməyə aid silah və sursat olan anbar aşkar edilmişdi. Bu anbarda PPD avtomatları və patronlar, yüngül pulemyotlar, rota və batalyon minaatanları var idi. Müdafiəçilər üçün bu tapıntı əvəzsiz idi. Minaların bir hissəsi, komissar Fominin əmri ilə, 333-cü alayın baş leytenantı Potapov dəstəsinə, müdafiədəki qonşulara verildi. Almanlar, müdafiəçilərin mövqelərinə növbəti hücum zamanı ağır avtomat və minaatan atəşinə məruz qaldılar və ağır itkilər verdilər. Aslan Qafarov Siyasi rəhbər Kastryulinin komandanlığı altında mühasirədən çıxan dəstədə idi. İyunun 29-da düşmən pulemyotunu məhv edərkən qumbara qəlpələrində həlak oldu.
84-cü alayın binalarının texnik-baxıcısı Morşnev Pyotr Qriqoryeviçin xatirələrində eyni rotadan olan başqa bir əsgər –Həsənov Aslanın adı çəkilir. (Rus hərbi saytından götürülmüş xatirələr, mövzu – Brest qalası, hissə 2, layihə iştirakçısı Yuri 32)
Burada həmyerlilərimizin Qalanın qəhrəmancasına müdafiəsinə verdiyi töhfələrə həsr olunmuş başqa bir əsəri də qeyd etmək lazımdır. “Azərbaycanlılar Belarus uğrunda döyüşlərdə” adlı bu kitab, 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin Hərbi Nəşriyyatı tərəfindən dərc edilmişdir. Müəllif istedadlı tədqiqatçı ,mayor Nuridə xanım Həsənovadır.
Həmyerlilərimizin adlarını İnternetdə axtarmaq bir sıra yeni, hələ bilinməyən adların meydana çıxmasına imkan yaratdı.
Beləliklə, Dmitri Şerbinin saytında “Brest Qəhrəmanlarının məktubları ” Qızıl əsgər Qədir Ələkbərovun 15 iyun 1941-ci ildə qohumlarına göndərdiyi məktubun mətnini yerləşdirmişdi. Gədəbəydəndir. Bunun təsdiqi olaraq onun yazdığı məktubun orijinalı və fotoşəkili Azərbaycan Milli Tarix Muzeyinin fondlarında saxlanılır. Sonrakı döyüşlərdə iştirak etdi və 1942-ci ildə itkin düşdü.
Truxin Pavel Petroviç tərəfindən yaradılan “Unudulmuş Alay” saytı Qızıl Ordunun əsgəri Əbdurahmanov Məsi Mahmud oğlunun adını tapdı. 5 fevral 1940-cı ildə Ağdaşdan hərbi xidmətə çağrılıb. Müharibə başlananda 84-cü Piyada alayının 2-ci batalyonunun 6-cı rotasında xidmət edib. 1941-ci ilin dekabrında itkin düşüb. Ev ünvanı: Ağdaş rayonu. Padar kəndi. Komintern küçəsi, 11.
Sayt sayəsində Gədəbəyin Çay Rəsullu kəndindən olan qızıl əsgər Əliyev Musa Abbas oğlunun da 84-cü Piyada Alayında döyüşdüyü müəyyən edildi. Əsir düşdü, sonra baş leytenant Çerni ilə birlikdə qaçdı və partizan dəstəsinin yaradılmasında iştirak etdi. Dəstənin komandiri M. Çernyak idi. Komanda Belarusun Brest bölgəsinin Jabinski rayonunda fəaliyyət göstərirdi. Əvvəlcə vzvod, sonra rota (IMP-nin Belarus bölməsinin partiya təşəbbüsünün materiallarına əsaslanan “Savaş” hərbi-vətənpərvərlik saytının məlumatları)komandiri idi.
OBD Memorialının saytından333-cü piyada alayının hava hücumundan müdafiə bölməsinin komandiri Nəzərov Ağamirza Əli oğlunun hərbi rütbəsini, adını, atasının adını da öyrənə bildik.
Qızıl əsgər İskəndərovla bağlı dolğun məlumatlar da əldə etdik – Gədəbəy rayonunun Kiçik Qaramurad kəndindəndir, 84-cü Piyada alayının rabitə rotasında xidmət edib.
Ə.Əliyev haqqında daha dolğun məlumatlar da toplanmışdır: 84-cü atıcı alayının əsgəri Əliyev Əhməd Məhərrəm oğlu Nuxa (Şəki) şəhərindəndir (Brest qalasının müdafiəçiləri, onların ailələri, həlak olmuş, həmçinin də sağ qalanların siyasından götürülmüşdür).
Həm sitadel, həm qala, həm də Brestin müdafiəsində iştirak edən bölmələrin foto albomlarında həmyerlilərimizin fotoşəkillərinin olması faktı şübhəsiz maraq doğurur. Belə ki, 84-cü Piyada Alayının albomunda Xəlil Haqverdiyev, Daniyal Abdullaev və Boris Mixaylovskinin şəkilləri var. Təəssüf ki, 333-cü piyada alayının albomunda, eləcə də 75-ci əlahiddə kəşfiyyat batalyonunun albomunda azərbaycanlı döyüşçülərimizin fotoları yoxdur.
Brest qalasının müdafiəsində həmyerlilərimizin misilsiz şücaətini populyarlaşdırmaq üçün Bakı şəhər Müharibə Veteranları Şurasının nəzdindəki Şöhrət Muzeyində, Bakı şəhər Müharibə, əmək, silahlı qüvvələr və hüquq-mühafizə orqanlarının veteranları məclisinin nəzdində, xüsusi olaraq stend hazırlanmışdır.
Brest qalası haqqında qısa bir tarixi məlumat vermək lazım olduğunu düşünürəm. XIX əsrin 30-cu illərində Polşada inşa edilmişdir. Bir neçə dəfə modernləşdirilib.
1939-cu ildə Qərbi Belarusiyanın Polşadan olan bu tarixi bölgəsi SSRİ-yə verildi. Qala Belarusiya Respublikasının Brest şəhərinin inzibati hissəsinə çevrildi.
Qala istehkam olaraq, SSRİ-nin qərb sərhəddindəki müdafiə xəttinin ümumi sxeminə daxil edildi və onun ərazisində fərqli birləşmələrdən ibarət hərbi qarnizon yerləşdirildi.
Və maraqlıdır ki, Adolf Hitler, əsgər və komandirlərin misilsiz qəhrəmanlıqlarını eşidərək şəxsən 26 avqust 1941-ci ildə Brest qalasının xarabalıqlarını ziyarət etdi. Bu səfərdə onu italiyalı diktator Benito Mussolini də müşayiət etdi.
1965-ci ildə Brest qalasına “Qala – Qəhrəman” yüksək adı verildi və 1971-ci ildən Memorial Muzey Kompleksi statusu qazandı.
Brest qalasının azərbaycanlı müdafiəçilərinin xatirəsinə abidə yaratmaq istədiyi üçün Azərbaycanın xalq rəssamı, əməkdar incəsənət xadimi, heykəltəraş Xanlar Əhmədova təşəkkürümü bildirirəm. Xaricdə yaşayan soydaşlarımızla əlaqələrə görə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının şöbə müdiri cənab Əliyev Qafar müəllimə, Brest qalasının müdafiəçilərinin adlarını axtarmağa verdiyi dəstəyə görə xüsusi təşəkkürümü bildirirəm.
Brest qalasını müdafiə edən əsgərlərin uşaqlarına, nəvələrinə, qohumlarına, dostlarına müraciət edirəm, qəhrəmanlarımız haqqında bildiyinizi redaksiyamıza bildirin. Qəhrəmanlarımızı adla xatırlamalıyıq.
Elmir Şərifov, Polkovnik-leytenant, 1991-94-ci illər Qarabağ müharibəsi veteranı.
Rus dilindən tərcümə etdi: Ruhulla Zahidov, yazıçı-jurnalist.