BİOLOGİYA DƏRSLƏRİNDƏ EKOLOJİ TƏRBİYƏ

Müasir təhsil insan şəxsiyyətinin so­siallaşdırılmasının ən başlıca insti­tut­la­rından biridir. Təhsilin başlıca məqsə­di azad, məsuliyyətli, daim inkişafa can atan, bilikli, bacarıqlı, humanist şəxsiy­yətin formalaşdırılmasıdr. Sevindirici hal­dır ki, müasir təhsil ocaqlarında çalı­şan müəllim və pedaqoq ordusu bu məq­sədlərə çatmaq yolunda bütün səy və bacarığını həsr edir. Bu, müəllimlərdə müxtəlif pedaqoji konsepsiyalara dərindən maraq oyatmaqla, tədrisdə yeni təlim forma və metodların tətbiqinə də bir tələbat yaradır.

Təcrübə göstərir ki, şagirdlərin dərketmə prosesi daim di­namik inkişafdadır. Bu həmçinin məktəbin, ailənin, əməyin və digər amillərin təsiri altında inkişaf edə bilə, yaxud geri­ləyə, tənəzzül edə bilər. Məhz müəllimlərin səyləri nəticə­sin­də uşaqlarda təhsil almağa həvəs, maraq və müsbət münasi­bət yaranır. Bu keyfiyyətlər orta məktəblərdə yeganə tədris forması olan dərslərdə öz  təməlini tapır.

Bəs dərsi necə qurmalı? Bu dərsi necə maraqlı etməli? Müsahibimiz Gəncə İdman Liseyinin biologiya müəllimi Xəyalə Nəcəfovadır.

R.Z. – Xəyalə müəllimə, müasir dərsi necə xarak­terizə edərdiniz? Sizcə dərs ilk növbədə nəyə xidmət edir?

X.N. – Dərs ilk növbədə pedaqoji prosesin təşkilinin bir forması, bu prosesin canlı və harmonik hissəsidir. İstə­nilən dərs müəllimin iş sistemində canlı bir prosesdir. Və hər bir dərs tədrisin hansısa konkret hissəsinin həyata keçiril­mə­sinə həsr olunmalıdır. O, öz bütövlüyü ilə seçilməli, konkret vəzifələri icra etməli və müsbət nəticələri olmalıdır.

R.Z. – Sizcə dərslərdə şagirdlərin fəallıq dərəcəsi tək müəllimdənmi asılıdır, yoxsa, şagirdlərin özünün də müəllimin tədris  etdiyi fənnə bir marağı olmalıdır?

X.N. – Əlbəttə ki, müəllim bütün şagirdlərin dərslərdə fəal olmasına can atmalı, onlarda dərsə bir maraq və fənnə sevgi yaratmalıdır. Bunun üçün tədrisdə motivasiya yaratmaq, uşaq­ları təhsil almağa həvəsləndirmək, ruhlandırmaq və eyni za­manda onların təhsildə həqiqətən də böyük uğurlar qazanma­sını təmin etmək lazımdır. Yarımçıq biliklər vermək yox, uşaqların intellektinin inkişafına can atmaqla dərsi qurmaq lazımdır. Bunun üçün uşaqlarla qarşılıqlı münasibətləri düz­gün formada qurmaq, onların dərslərə aludəçiliyini, məşğul­lu­ğunu təmin etmək lazımdır. Bir sözlə, dərslərdə yeni təlim metodlarının bütün mütərəqqi cəhət və tərəflərindən maksi­mim istifadəyə can atmalı, dərslər müasir ictimai tendensiya­ları özündə əks etdirməlidir. Dərs yaradıcı bir prosesə çevrilməli, canlı və maraqlı bir proses xarakteri almalıdır. Dərsləri yaradıcı qurmağı bacaran müəllim, ən zəif bilikli uşaqları belə bu prosesin fəal iştirak­çısına çevirə bilir. Uşaq maraqlanır, sinifdə geri qalmamağa çalışır, dərsə hazırlıqlı gəlməyə can atır, yeni biliklər almağa həvəsli olur. Demək, dərsə marağın yaradılmasında əsas yük müəllimin çiyinlərinə düşür. Əgər müəllimin keçirəcəyi dər­sə hazırlığı aşağı səviyyədədirsə, dərsləri maraqsız qurursa, demək, uşaqlarda bu dərsə maraq da az olacaqdır. Bu isə tədris materialının mənimsənilməsində, əlbəttə ki, müəyyən problemlər yaratmaqla, onun nəticələrinin aşağı olmasına şərait yaradır. Əgər uşaq dərsə hazırlaşmadan gəlibsə, de­mək, müəllim həmin dərsə az maraq oyadıb. İstənilən halda bu, uşağın dərsə marağının az olmasının səbəblərindən biri ola bilər.

R.Z. – Çox maraqlı yanaşmadır. Uşaqların özü necə, həmin dərsə maraqlı olmamaqda özü günahkar ola bilərmi?

X.N. – Mən yalnız müəllimə aid olan hissəni vur­ğu­ladım. Səbəblər çox ola bilər. Lakin, istənilən halda müəllim dərsə marağı elə yaratmalıdır ki, əgər digər səbəblər yoxsa, uşaq dərsə hazırlıqlı gəlməyi özünə bir borc hesab etsin. Əl­bəttə ki, bu uşaqların hər biri gələcəkdə bioloq olmaya­caq­dır, dünyanı bürüyən ekoloji problemlərin həllində bunların hamısı iştirak etməyəcəkdir. Lakin biologiya sahəsində bi­liklərin mənimsənilməsində müəllimlər bütün var gücünü həsr etməlidir, şagirdlərə bioloji biliklərin əhəmiyyətini gös­tərməli, gündəlik həyatda bu biliklərdən istifadə etməyin müm­künlüyünü başa salmalı, uşaqlarda özünə və ətrafın­da­kıların sağlamlığına hörmətlə yanaşmağı öyrətməli, ətraf mühiti və özünü başa düşməklə, həyatın ali dəyərlərini başa düşərək qavramaqda onlara köməkçi olmalıdır. Bundan ötrü müəllim şagirdlərdə bu sahəyə maraq oyatmalı, ümumi ba­carıqların formalaşmasına can atmalı və şagirdlərin dərslərdə fəal iştirakını təmin etməlidir.

R.Z. – Bunun üçün müəllimdən ilk növbədə nə tələb olunur? Axı hər bir uşaq da biologiya fənninə maraq gös­tərməyə bilər. Bu işdə tək dərs haqqında informa­si­ya­nın ötürülməsi bəs edirmi? Yoxsa, tədris metodlarının müxtəlifliyi daha önəmlidir?

X.N. – Müəllimlik peşəsində daim axtarışda olan in­sanların əməyi daha nəticəli olur. Yaradıcı müəllimlər adətən dərs materialının mənimsədilməsində metod və üsulların müxtəlifliyinə üstünlük verirlər. Bu zaman müəllim əməyi daha maraqlı bir prosesə çevrilir. Hər bir dərs əvvəlkindən fərqlənməlidir, digərinə oxşamamalıdır. Hər bir dərs uşaqlar üçün tək yeni biliklər verməklə bitməməlidir. Uşaqlar həm də bu prosesdə iştirak etdiklərinə görə sevinc hissləri keçirt­məlidirlər. Çünki, istənilən dərs həmişə ünsiyyətdir. Burda tək informasiyanın ötürülməsi ilə kifayətlənmək olmaz. On­larda kommunikativ bacarıqlar yaranır, onlar nəyinsə haq­­qın­da dərindən düşünür, onları maraqlandıran suallar ətra­fında cavablar axtarır. Bu bacarıqların yaradılıb inkişaf et­di­rilməsi biologiya dərslərini təşkil edən vacib elementlərə çevrilməlidir. Onlar bu vaxt imkanlarını qiymətləndirə bilir, intellektual gərginlikdən həzz alır, məqsədə çatmaq üçün ən düzgün yolu seçir. Bu isə nəinki tədris prosesinə, həmçinin onların həyatına, təlim-tərbiyəsinə də öz müsbət təsirini gös­tərir. Ünsiyyətdə olmaq, yaradıcı düşünən uşaqlara qoşul­maq, nəyinsə həllində ümumi iştiraka qoşulmaq həvəsi uşaq­ları həmişə sevindirir, maraqlandırır, fəal olmağa, çalışmağa sövq edir.

R.Z. – Müasir təhsil sistemini kommunikativ infor­masiya vasitələrsiz təsəvvür etmək çətindir. Bu vasitələr tədrisdə ən çox hansı imkanları bəxş edir?

X.N. – Müasir dərsin təşkilində kompüter texnolo­gi­ya­la­rının tətbiqi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu, nəinki uşaq­la­rın, həmçinin müəllimlərin də qarşısında böyük inkişaf pers­pektivləri açır. Düzdür, kompüter müəllimin canlı sözünü heç vaxt əvəz edə bilməz, lakin onun yaratdığı imkanlar mü­əl­lim əməyini asanlaşdırır, ona öz işini maraqlı və effektli qurmağa yardımçı olur. Bu, həm də müəllimlərə pedaqogika elminin inkişaf tendensiyaları haqda daim məlumatlı olmaq imkanı da bəxş edir, müəllimin dünyagörüşünü genişləndirir, biologiya haqqında yeni-yeni bilikləri almağa kömək edir. Müəllim bu bilikləri sistemləşdirir, bunu dərslərdə tətbiq edir. Bu imkanlardan şagirdlər də səmərəli şəkildə yararlana və öz biliklərinin artırılması qayğısına qala bilirlər.

R.Z. – Biologiya elmi dedikdə ilk növbədə ekologiya göz önünə gəlir. Bu gün orta məktəblərdə ekologiya haq­qında biliklərin verilməsi və ekoloji tərbiyə nə dərəcədə öz vacibliyini qoruyub saxlaya bilib?

X.N. – Bütün dünyada ekologiyanın sabit inkişafı barədə çox danışılır. Artıq bəşəriyyət insan faktorunun təbiə­tə vurduğu ziyanın miqyasını anlamışdır. Ekologiya siviliza­si­yanın təzyiqi altındadır və təbii resursların bərpa edilmə­sində insan çox-çox gücsüzdür. Ekologiyamız günü-gündən çirklənir və bu daha dözülməz hal alıbdır. Bununla bağlı olaraq cəmiyyət hər bir vətəndaşda ekoloji tərbiyənin və eko­loji mədəniyyətin formalaşdırılmasının vacibliyini başa düşmüşdür. İnsanlara təbiətin qayğısına qalmağı öyrətməyin vacibliyi cəmiyyətimiz qarşısında duran vacib məsələlər­dən­dir. Bu, müasir insanın həyat normasına çevrilməlidir.

Məktəb də ekoloji maarifləndirmə sisteminin özəyidir. Burada təbiətə məsuliyyətlə yanaşmanın əsasları qoyulur, ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar biliklər verilir, baca­rıqlar formalaşdırılır. Ekoloji tərbiyənin məqsədi də təbiətə məhəbbətin formalaşdırılmasıdır. Aydındır ki, biologiya mü­əl­limlərinin bu işdə rolu əvəzedilməzdir.

 Müəllimin birinci növbədə vəzifəsi bütün mümkün va­sitələrlə şagirdlərə ekoloji tərbiyənin aşılanmasıdır. Biologi­ya üzrə dərslərdə dövrlərlə şagirdlərə bu məlumatları ötürür, digər elmi biliklərə bir növ zəmin yaradır. Uşaqlar dərslərdə canlı orqanizmlər, ekoloji qanunauyğunluqlar barədə təsəv­vürə malik olurlar. Ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması üzrə işlərdə digər əsas prinsiplər də mövcuddur. Onlar sinif­dənxaric işlər çərçivəsində özünün maraqlarına uyğun, onun şəxsiyyətinin inkişafına təkan verəcək işlərə də imza atırlar. Praktik fəaliyyətə maraq göstərən şagirdlər istər məktəbdə, istərsə də evdə öz maraqlarına uyğun olaraq hərəkət edirlər. Məktəbdəki və fənn kabinetindəki bitkilərə qulluq edir, eko­logiya ilə bağlı aksiyalarda iştirak edir, digərləri yaradıcı iş­lərin həm təşəbbüskarına, yaxud da bu işlərin yaxın kömək­çilərinə çevrilirlər.

Digər prinsiplərdən biri ekoloji tərbiyənin davamlı­lı­ğını qoruyub saxlamaqdır. Bu prinsipin həyata keçirilməsi üçün orta məktəblərdə fakültativ və eliktiv məşğələlər, dər­nəklər fəaliyyət göstərir, uşaqların olimpiadalarda, disput­lar­da, dəyirmi masalarda, ekologiya ilə bağlı oyunlarda iştirakı təmin edilir.

Bu işdə motivasiyanın yaradılması xüsusilə önəm da­şıyır. Dərslərdə uşaqlara ətraf mühitə məhəbbət aşılanır, uşaq­­lar nəinki ekologiya və ekoloji problemlər haqqında bi­liklər qazanır, eyni zamanda ekoloji mədəniyyətə və bu barə­də geniş anlayış və təsəvvürə də malik olurlar. Şagirdlər bu dərs­lərdə təbiəti nə üçün qorumaq lazım olduğunu, necə və nə üçün ekoloji problemlərin həll edilməsində yaxından köməklik göstərməli olduqlarını öyrənirlər. Bu təsəvvürün genişliyi və əhatəliliyi uşaqlara digər fəaliyyət növlərində – dərnəklərdə, ekskursiyalarda, təbiət qoynuna yürüşlərdə və s. daha da genişləndirilir.

Dərs, sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlərin qarşılıqlı əlaqəsi bu iş formasını tamamlayır.

R.Z. – Ekoloji şüurun formalaşdırılması ilə bağlı sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlər şagirdlərə nə ve­rir? Bu işin tam həlli istiqamətində hansı əməli işlərə im­za atırsınız?

X.N. – Şagirdlərdə ekoloji şüurun formalaşdırılması müasir təlim-tərbiyə sisteminin başlıca məsələlərindən biri­dir. Ekologiya ilə bağlı problemlərin həll edilməsi yolunda bu məsələlərin həlli bu gün öz aktuallığı ilə cəmiyyətimizi daim düşündürməkdədir. Bu tərbiyənin aşılanması təbiəti qo­­rumağın zəruriliyinin dərk olunmasına şərait yaradır, tə­biətə qayğısız münasibətin fəlakətli nəticələrinin aradan qal­dırılması yolunda böyük əhəmiyyətə malikdir. Bunun üçün hər bir şagird ekologiya haqqında öz yaş dövrünə uyğun bi­lik və məlumatlara malik olmalıdır. Əgər bu tərbiyə lazımi səviyyədə aşılanarsa, hər bir şagirddə ekoloji davranış nor­ması formalaşa bilər və ekoloji cəhətdən mənəvi-əxlaqi düz­gün insan yetişdirmək mümkün olar.

Biologiya dərsləri də bu səbəbdən böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki şagirdlər bu elmin sirlərinə yiyələndikcə, müasir insanın təbiətə vurduğu neqativ nəticələri minimum endirmək qabiliyyətinə malik biliklər ilə əhatə olunurlar. Dərslərdə alınan biliklər şagirdlərdə ekoloji münasibətləri ciddi pozacaq müdaxilələrdən, neqativ hallardan tam imtina etmək kimi şüuru formalaşdırır. Lakin şagirdlərdə müasir ekologiya üzrə biliklər tək biologiya dərslərində deyil, həm­çinin, coğrafiya, kimya, fizika kimi fənlərlə qoşa aparılır. Bu biliklər onlara həyatdakı bütün canlılara, bitkilərə, fauna və floraya qayğı ilə yanaşmanın vacibliyini başa salır. Axı tə­bi­ətə məsuliyyətlə yanaşma tək dərs kabinetlərində deyil, canlı təbiətlə gündəlik təmasda da baş verir. Uşaqlar aldıq­ları bilikləri dərinləşdirdikcə onların şüurunda daha vacib suallar yer alır. – Ekoloji mühitin təmizliyinə əməl etmək nə üçün əhəmiyyətlidir? Çirklənmiş ekoloji mühit canlılarda hansı fəsadlar törədə bilər? Ekologiyanın təmiz olması üçün nələrə əməl etməliyik? – kimi suallara cavab axtaran uşaqlar həyat­da gördükləri bir çox neqativ hallardan da sarsılmış olurlar.

 Biz onlarda təbiətə məhəbbət yaradırıq, şəxsi nümu­nəmizlə təcrübədə təbiətə necə düzgün münasibət bəsləməyi öyrədirik. Özümüz ağaclar, bitkilər əkirik, onlarla birlikdə bu ağaclara qulluq edirik, iməciliklər təşkil edirik… Bütün bun­lar şagirdlərə əyani surətdə təbiətə məhəbbət hisslərinin formalaşdırılması üçündür. Onlar böyüklərə baxaraq, bu tər­biyəni əxz edirlər. Bu səbəbdən? onların təbiətə baxışlarının əsası bu gün düzgün qurulmalıdır.

Ekologiya dərslərində mövzuların zənginliyi, müxtə­lifliyi bu tərbiyənin aşılanmasında qarşımızda böyük imkan­lar açır. Bu yolda biologiya müəllimləri şagirdlərin da təbiə­tin bir parçası olduğunu onlara başa salmaqda böyük kömək­çidirlər. Biz müəllimlər onlara təbiəti mühafizə etməyin hər bir vətəndaşın ən vacib vəzifələrindən biri olduğunu başa sa­lırıq, onlarda düzgün ekoloji düşüncəni tərbiyə edirik. Bu iş­lərin həyata keçirilməsi ilə biz, tədrisdə xeyli nailiyyətlər əldə etdiyimizi əminliklə vurğulaya bilərik.

Ruhulla Zahidov, yazıçı – jurnalist.